«қара жердің қайығы» атанған «мал қасқасы», «ойсыл қараның» ұрқы−тұйе қазақ халқының көшпелі қоғамдық өмірінде, дәстүрлі тұрмыс салтында ең белді, мықты көші-қон көлігі саналады. халық аңыздарында және ел аузында түйе−сөрдән жаратылған деп арғы тегін мифтік түсінікпен тамырластырады. деседе, түйе дәл сордан жаратылмағанымен, түйенің сортаң, ащы шөпке әуестігі, шөлге шыдамдылығы (айтылуынша, түйе қырық күн шөлге шыдайды−мыс) сынды жаратылстық қасиетының де халық зердесінен қағыс қалмағанын көруге болады. түйенің иесі, пірі−өйсіл қара. ойсыл қара келенің бурасы екен. буралығын білдірген шудасы екен. пір болды түйешіден ойсыл қара......
шаруаның бір пірі−өйсіл қара, түйені өсіз жарылқап болып пана. ит-құс, пәле-індеттен аман сақтап, топ-топ қылып боталат ару ана,-деп жырланады.
тілдегі түйе атаулары түйе малының тілдегі жалпы атауы−шалқұйрық. айыр түйе−екі өркешті түйелердің жалпы атауы. нар тұйе−жалғыз өркешті түйелердің жалпы атауы. бота, көшек−түйе төлінің жалпы атауы, інгеннің жасқа толмаған төлі. нар бота− ару ананың жасқа толмаған төлі. тайлақ−екы жасқа деиінгі төл. шотайлақ− қысыр қалған інгендердің емізіп жүрген былтырғы ботасы не енесі боталауға бір ай қалғанша емген тайлақ. бұлдыршын −үш жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе. құнанша−үш жасар ұрғашы түйе. дөненше−төрт жасар ұрғашы түйе. тығыршын− төрт жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе. соқтан−торт жасқа шығар еркек пішпе түйе. буыршын−аруана мен үліктен туған төрт жасар жас бура, інген бұзар. атан−ақталған, кексе, ірі айыр түйе. мысалы: «қабанбай батыр» дастанында қабанбайдың басы астаудай, көзі тас бастаудай, төрт аяғының астынан ел көшкендеи ақ бас атаны болғаны суреттеледі. атанша−айыр түйенің бес жасқа деингі аты. інгенше− бес жасқа жетпеген , боталамаған ұрғашы айыр түйе. мая−жалғыз өркешті түйенің аналығы. аруана−жалғыз өркешті таза тұқымды аналық. тұмса−алғаш боталаған інген мен мая. <span>нар− жалғыз өркешті түйе (еркек, ұрғашысы қамтылады) </span> нарша−жас нар. ұлек−жалғыз өркешті түйенің аталығы. бура−айыр түйенің аталығы. әләшә−інген мен жабайы түйенің аталығы. жәмпөз−інген мен бураның таза, асыл тұқымы. ләкір−тәзә қанды бура мен аруанадан туған ұрпақ. <span> әленәр− таза қанды үлек пен аруананың ұрпағы. </span> қоспақ−ынген мен үлектен туған будан. <span>жарбай−мая мен үлектен туған екінші ұрпақтың буданы. </span> жөң−мәя мен үлектен туған буданның екінші ұрпағы. жөңбәй−жөңнің ақта етілмеген бурасы.
тілдегі түйенің түстері ақ (атан) немесе ақбас (атан) , боз (інген) , сары (тайлақ) , қызыл (нар) , қараша (қоспақ) , қара (бура) , қоңыр (мая) .
тілдегі түйе туралы айтылым білімдері түйе боздайды, зауығы келгенде жынын шәшіп, шақырайып күркіреиді. адамға жүгіріп шайнап, таптап өлтіруден тайынбайды. түйені «көс-көс!» деп шақырады. «шөк-шөк» деп тізелетеді, шөгереді. «сорап-сорап» деп суарады. түйенің шағылысқанын «қаю» деп, шағылысып болса, «қайыды» деп атайды.
Кендебай батыр шал мен кемпірдің Құдайдан тілеп алған ұл. Кендебай батыр алты күнде күліп, алты айда жүріп , алты жылда апталдай азамат болып өскен деседі. Батыр өте мейірімді, қвмқор,шыншыл, батыл және мерген болған екен. Оның мықтылыгы алдынан шыққан жауды оң жаққа сол жағына жапыра құлатады екен- мыс.
Іні менің отбасымның төрт человек деген құрал-: әке, мама, мен және. Әкені Владимир Иванович шақыртады, ол автобустың жүргізушісінің жұмыс істейді. Маманы Наталья Сергеевна шақыртады, ол арада балабақшада тәрбиешімен жұмыс істейді. Мені Александр шақыртады, мен 5 сыныпта оқимын және музыкалық мектепте айналысамын. Ағаны Андрей шақыртады, ол 1 сыныпта оқиды. Мен оған жаса- үйдің тапсырмасының ылғи көмектесемін және соң онымен қараймын, әлі де мама әкемен жұмыста. Біз онымен допқа деген ойна- және қара- мультфильмдарды сүйеміз. Бір мен әкемен біз балық аула- деген аралаймыз. Кейін мама бізге дәмді балық сорпамды дайындайды. Еркін уақытты біз бір ылғи жасаймыз. Кинода аралау немесе саябақта қыдыр- сүйеміз. Жаздыгүні өзеншікке деген шомылу аралаймыз немесе соң саңырауқұлақпен және жидектермен орманға деген аралаймыз. Ал қыстыгүні шаңғы теп- және коньки. Біз ағамен әке-шешелерге: менде ыдысты ылғи көмектесеміз және еденді сыпырамыз. Тағы біз өздер өзінің бөлмелерінде алдырамыз. Менің әке-шешелерім сақадай! Біздің берік және ең бақытты отбасымыз өте тату!
Сөйлем - сөзден құралады. Мәтін -сөйлемнен құралады. Мысалы бес-алты сөз бір сөйлем. Бірақ оның бастауышы мен баяндауышы болады. Және бір ойды сөздер арқылы бір сөйлемге жинақтайды. Мәтінде сондай. Бір ойды бес-алты сөйлем қосып мәтін шығарады. Абзац- мәтінде жаңа ой дегенді білдіреді.