САН ЕСІМ (Имя числительное) <span>Сан есім заттың саның, ретін білдіреді. Сұрақтары: неше? қанша? нешінші? нешеу? нешеден? қаншадан? </span> <span>Сан есімнің ерекшелігі: </span> <span>1. Үнемі зат есімдердің алдынан келіп, түрленбейді. Мысалы: жүз елу қой, алты оқушы т.б. </span> 2. Тек өздеріне ғана тән грамматикалық көрсеткіштері бар. Олар: -ншы-ыншы-нші-інші-ау-еу-ер т.б жұрнақтары. Мысалы: бес+інші, алты+ншы т.б. 3. Басқа сөз таптарынан сан есім жасалмайды. <span>(Имя числительное обозначает количество и порядок следования предмета. Вопросы: сколько? который? по сколько? Особенности имени числительного: </span> <span>1. Всегда находится перед существительным, не изменяется. </span> <span>2. Имеет свои специфические грамматические показатели – суффиксы. </span> <span>3. Не образуется из других частей речи). </span> <span> Сан есімнің семантикалық жіктемесі (Семантические признаки числительного)</span> Тұлғасына қарай (по форме) <span>1. </span>Негізгі<span> – тек түбірден ғана жасалады. (Непризводные – образованы только из корня)</span> Мысалы: екі, төрт, елу, алпыс, тоқсан, жүз т.б. <span>2. </span>Туынды<span> – түбірге жұрнақ қосылу арқылы жасалады. (Производные – образуются путем </span> прибавления к корню суффикса) Мысалы: бір+інші, алты+ншы, тоғыз+дан т.б. Құрамына қарай (по составу) <span>1. </span>Дара<span> – бір ғана түбірден тұрады. Негізгі немесе туынды. (Простые – состоят только из </span> производных или непроизводных корней) Мысалы: бес, мың, алтау, оныншы т.б. <span>2. </span>Күрделі<span> – кемінде екі сөзден тұрады. (Сложные – состоят минимум из двух слов)</span> Мысалы: он бес, алпыс жеті, үштен-үш, екіден бір, онға жуық т.б. <span> Мағынасына қарай (по значению)</span>
<span>1. Есептік (количеств.) </span>
<span>Заттың нақты санын білдіреді. (обозначает конкретное количество предмета) Қанша? Неше? –Сколько? </span>
Түбір сан есімнің өзінен жасалады. <span>( образуется из корня числительного) </span>
Түбір сан есімнің өзінен жасалады. <span>( образуется из корня числительного) </span>
Күрделі сан есімнің әр сыңары бөлек жазылады. <span>(в сложных числительных каждая пара пишется отдельно) </span>
<span>бес, он, үш, бір мың қырық жеті т.б. </span>
2. Реттік (порядков.) Заттың реттік қатарын білдіреді. (обозначает порядковый номер предмета) Нешінші? Қаншасыншы? – <span>Который? </span>
<span>Сан есімге –ыншы-інші-ншы-нші- </span> жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. (образуется при помощи присоедине- <span>ния данных суффиксов) </span>
Араб цифрымен берілсе, жұрнақтың орнына дефис қойы- лады. Рим цифры болса – дефис қойылмайды. Күн, жыл аттарымен тіркескен реттік сан есімнен кейін дефис қойылмайды. <span>(после арабских цифр ставится тире, после римских цифр дефис не ставится) </span>
<span>Бір+інші, алты+ншы, тоғыз+ыншы </span>
<span>11-сынып, </span> 2-пәтер, ХХ ғасыр, <span>I том т.б. </span>
3. Жинақтық <span>(собиратель) </span>
Заттың жинақталған санын білдіреді. (обозначает собира - тельное кол-во предмета) <span>Нешеу? –Сколько? </span>
Бірден жетіге дейін есептік сан есімдерге –ау – еу – жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. (образуются при помощи данных суф- <span>фиксов от порядковых числительных : 1-7) </span>
Екі, алты, жеті сандарына –ау-еу- жұрнағы жалған – ғанда, түбір соңын- дағы –ы-і дыбыс- тары түсіп қалады. (при присоединении к данным числи – тельным указанных суффиксов, послед- <span>ние буквы корня –ы-і выпадают) </span>
<span>Бір= бір+еу, </span> екі = ек+еу, <span>үш =үш+еу, төрт= төрт+еу, бес= бес+еу, алты =алт+ау, жеті =жет+еу </span>
4. Болжалдық <span>(предполож) </span>
Заттың санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап көрсетеді. (обозначает предположительное количество предм) <span>Қанша? Неше? Қай шамалы?Қаншадан? Қаншадай? – Сколько? </span>
<span>1. –даған-деген-таған-теген-лаған-леген- </span> <span>лап-леп-дап-деп-тап-теп-дай-дей-тай-тей </span> <span>жұрнақтары арқылы жасалады. (образуются </span> при помощи данных суффиксов) 2. көптік жалғау + септік жалғау арқылы. <span>(образуется: числ+ок.множ.ч + ок. падежа) </span> <span>3. сан есім және –шамалы-шақты-жуық- </span> астам-таман сөздерінің тіркесуі арқылы. (числит+ данные вспомогательные слова) <span>4. қосарлану арқылы жасалады. </span> <span>(образуются удвоением основ) </span>
1. мың+даған, <span>екі+леп, </span> жеті+дей <span>2. үш+тер+де, </span> алты+лар+да <span>3. он шақты, </span> <span>беске таман, </span> бірге жақын <span>4. бір-екі, үш- </span> <span>үштен, алты- </span> <span>жетідей т.б. </span>
4. Болжалдық <span>(предполож) </span>
Заттың санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап көрсетеді. (обозначает предположительное количество предм) <span>Қанша? Неше? Қай шамалы?Қаншадан? Қаншадай? – Сколько? </span>
Заттың санын дәл білдірмей, шамамен болжамдап көрсетеді. (обозначает предположительное количество предм) <span>Қанша? Неше? Қай шамалы?Қаншадан? Қаншадай? – Сколько? </span>
<span>1. –даған-деген-таған-теген-лаған-леген- </span> <span>лап-леп-дап-деп-тап-теп-дай-дей-тай-тей </span> <span>жұрнақтары арқылы жасалады. (образуются </span> при помощи данных суффиксов) <span>2. көптік жалғау + септік жалғау арқылы. (образуется: числ+ок.множ.ч + ок. падежа) </span> 3. сан есім және –шамалы-шақты-жуық- астам-таман сөздерінің тіркесуі арқылы. (числит+ данные вспомогательные слова) <span>4. қосарлану арқылы жасалады. (образуются удвоением основ) </span>
