- сен не қоркасың? --сайтан бастың Алдара-ораққа сұрады.
Алдар-ораққа жауап берді, не ол курта қоркады, казы, майлар, ал да қарағайлының, қарамастан және в өзін кезекті : бас сайтанның сұрады
- ал сен не қоркасың?
Сайтан жауап берді, бұл ұсталық горна қоркады. Міне Алдар-ораққа және: айтады
- давай, кім кімді перепоет; бас кімнің ән ұзын болады, ана және жеңеді. Мейлі бір ән айтады, ал сырт оны асығы алшысынан түседі. Сайтан келісті. Сел Алдар-орағының сайтанға деген бірінші, байла- оған көздер (мынадай ақыл болды) және: запел
- гой, гой, гой, гой!.
Сайтан возил, оны возил, барлық иіндерді өшірді. Алдар-ораққа оны дүкенге жіберді. Қарамастан және қарамастан, сияқты ғана оған деген кірді, көз жасымның Алдар-орағының сайтаннан және оған көздерді ашты. Сайтан сияқты ұсталық горн увидал, шошыды және зытты.
Сайтандар Алдару-ораққа: шошыт- ол ана, не ол кек алу вздумали қорқ-. Алдар-ораққа олардан кара-гайник деген тығылды, ал сайтандар оны ауыз жидырмай күлдіру жолға қойды. қарамастан және оған деген тастау курт қарағайлысына стали, казы, май. Көп набросали, ойлай, не енді-то Алдар-ораққа бітеді, -Черти зытты, ал Алдар ораққа казы жиды, курт және май және
Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский:
«Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.
Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді.[5]
Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Одан 150—дей сурет қалған.
Психологияда қалдырған ізі
Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр түрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны — халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинистік рухтағы орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың ондаған ғасырлық тарихы бар мәдениетіне қиянат жасалып, тіпті ұлттық психологиямызға күйе жағылып, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, бұл білместіктен айтылған сөз, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи да көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани дүниесі бай, прогресс атаулыға ұмтылғыш, жаңалыққа бейім халық деп тебіренеді. Ол Шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды", — деп ол түйіндей келе, ол қазақтардың рухани байлығын өркениеті аса бай ірі елдермен төркіндестіре қарайды Шоқан қазақ ақындарының төгілдіре жырлау қабілетін олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі деп бағалады.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, — деп жазды ол, — бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады.
Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады. Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Шоқан туған халқының әдет-ғұрпының түрлі жақтарын таңдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап, олардың психологиялық астарларына үңіліп, осы айтылғандардың қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, осындай кінәраттың бірі барымта екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол мұндай "кәсіппен" айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, жан-жүйесі жұғымсыз, ұсқынсыз келеді. Белгілі бір кәсіппен айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді деп дұрыс тұжырымдады. Осылайша ол жастарды сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, осынау жексұрын қасиеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта келіп, осы жаман әдеттің сайып келгенде қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі келтіретініне тоқталды.[6]
Астана керемет асем арман кала . мен Астанада турамын. Бул оте коркем адемы кала.Астанада ойын центрлары коп жене олар оте кызыкты.Астана негызы арманшыл кала.Мен Астанага келгенде быр арманым болатын . Осылайша казыр Астана маган арман кала.Астана маган катты унайды.
Адамда жақсы қасиет болмаса,
оған бақ та, бақыт та қонбайды. -деп текке айтпаған Ж. Баласағұни атамыз. Ия, шынымен де: егер біз сонша ғұлама болып, әдепсіз болсақ бойымыздағы бар ақыл құрысын!
Ешбір ілім-білім үйренбеген мұжық сонша иіліп, әдеп көрсеткенде, мен онан әдепсіз болып қалайын ба?-
деген Ы. Алтынсарин
Біздің мектеп асханасы тағамдардарды дәмді етіп əзірлейді.